O Lobo

O Lobo

O lobo ibérico

Para ler o artigo completo clicar en "Seguir leyendo" que figura a continuación

Houbo un tempo na primeira metade do pasado século, cando a parroquia sobordaba de xente, en que se labraba todo palmo de terra dispoñible para atender ás crecentes necesidades de supervivencia de cada familia. Moitas das leiras que hoxe son forestas eran entón lameiros regados e segados para alimento do gando, ou leiras cultivadas de centeo, millo ou patacas, por nomear só o cultivo máis extensivos.

Non había entón nos bosques que rodean a parroquia xabarís, nin corzos, que hoxe son un problema para os poucos cultivos que subsisten nas proximidades das casas. Pola contra, a caza era relativamente abundante, e case en cada familia había un cazador que nas épocas permitidas saían de caza á procura dalgunha peza. As especies dispoñibles entón eran xeralmente coellos e perdices. Cando o día dábase ben e regresaban con algunha peza era un festín para a familia, en tempos en que a carne fresca era un luxo que só se podía permitir en contadas ocasións, e ademais non había que pagar por ela. Tamén hai que dicir que non sempre se practicaba a caza con boas artes, xa que a concienciación ecolóxica e o cumprimento das normas eran moito máis relaxados. Había quen empregaba o furón para introducilo no tobo dos coellos e facelos saír a unha morte segura, ou quen preparaba trampas, métodos afastados do que hoxe consideramos unha práctica deportiva limpa. Naquel tempo quen o facía xustificábase nas necesidades alimenticias da súa familia.

O xabarín

A foresta formada sobre os montes que conforman o val do río Loña era extensa e albergaba tamén os seus depredadores. O lobo e o raposo merodeaban pola contorna causando perdas para os veciños cando o lobo atacaba ás ovellas, cabras ou mesmo algún becerriño moi novo, ou o raposo conseguía introducirse no galiñeiro dalgún veciño por algunha fenda da rede coa que tentaba protexelo.

Era unha loita natural e permanente entre o home que defendía as súas posesións e casas, fronte ás alimañas que procuraban o seu sustento diario alí onde o podían obter. Estas escaramuzas constantes remataban coa vitoria do home, que xuntando á súa superioridade o control efectivo do territorio conseguiu case levar á extinción estas especies na comarca. Hoxe en día prevalecen outros valores, e sobre a base do mantemento do ecosistema e a filosofía ecoloxista, favorecida pola retirada do home da explotación agrícola, os bosques están a volverse a repoboar desas especies.

O corzo

Naquela época, tanto o lobo como o raposo eran alimañas que se tiñan que exterminar para librarse dun perigoso inimigo que comía aquilo que as familias precisaban para a súa propia subsistencia. Cando un cazador se cobraba unha peza destas especies perigosas percorría as aldeas da parroquia co animal morto coas patas atadas e pendurado por elas nun pau que portaban ao ombreiro dous mozos, visitando todas as casas para recoller un donativo como agradecemento por telos  librado da ameaza. Este costume parece ser o residuo dun imposto que se pagaba na idade media aos cazadores. Os aldeáns que tiñan gando pagaban ou doaban aos cazadores un carneiro que se chamaba “o carneiro do lobo”, coa finalidade de que os librasen do ataque da fera.

Os animais que levaban a pacer ao monte eran tornados por quen facía de pastor, xeralmente os máis pequenos da familia. Unha vez no monte, a vixilancia convertíase nunha tarefa monótona e aburrida, de forma que os mozos e mozas que ían ao monte co gando reuníanse para xogar ou charlar con outros que estivesen na contorna, matando as horas ata o momento de retornar, descoidando en moitas ocasións a súa misión de vixilancia. Estes momentos de descoido eran aproveitados polos depredadores aguilloados pola fame para tentar cobrarse a súa peza.

O gato bravo

Se alguén vía un lobo achegarse ao seu gando comezaba a berrar: ¡¡Ah ladrón!!, ¡¡Ah ladrón!!. á vez que levantando a vara que sempre se levaba para tornar o gando, tentaba achegarse ao seu gando e espantar ao depredador. Se a peza era grande, o lobo xeralmente optaba por escapar sen atacar a ovella. Pero se a peza era un año pequeno, botáballe as fauces ao pescozo e saía correndo coa súa presa firmemente suxeita cos seus afiados dentes, arrastrándoa ou volteándoa sobre o seu propio lombo para facilitar a súa carreira, sen soltala aínda que o perseguisen ou lle disparasen sen dar no albo.

A historia que vou relatar responde a uns feitos reais, tal como eu os recordo e oín contar na miña casa. O meu tío Severino, a finais dos anos cincuenta, xa casado ca miña tía Manuela, era un mozo afeccionado á caza, práctica que nunca abandonou. Cando xa trasladou a súa residencia á provincia de León practicou mesmo a caza maior nos Montes de León e a vertente leonesa da Cordilleira Cantábrica, cobrándose algún corzo de notable envergadura. Como bo cazador tamén prestou especial atención aos cans de caza, posuíndo varios ao longo da súa vida, que coidaba con sumo agarimo. As súas aptitudes para a caza eran excepcionais, unindo intelixencia, astucia e constancia, complementados cunha moi boa visión e puntería, que xa se puxo de manifesto no cumprimento do seu servizo militar onde foi considerado tirador de primeira.

O coello

Alá polo mes de outubro nunha clara mañá, fresca pero asollada, levou as vacas da familia para pacer aos montes de Peizás, como tantas outras veces. Acompañaba á parella de vacas unha ovella, que se tiña para aproveitar a súa la e as crías que producía. Ésta convertíase en fío destramente traballada polas nais e avoas da casa, as únicas que sabían fiar usando o fuso. Logo enrolábase o fío en novelos, para despois tecer coas agullas os grosos calcetíns de lá que axudaban a combater o frío e a humidade do inverno dentro das chancas perfectamente engraxadas.

Fixo Severino aquela mañá o camiño, como tantas outras veces, baixando primeiro ata o río, cruzando a pequena ponte e subindo logo ata a tapada de piñeiros en Peizás, ao pousado paso que marcaban as vacas. Os camiños enchíanse do constante e familiar tintineo dos sinos das vacas que permitían a súa localización se por calquera circunstancia desviábanse do seu traxecto ou se perdían entre a braña. Este son, sempre presente naquela época, xunto ao canto do eixo dos carros cargados subindo un camiño en costa, eu cualificaríaos como os máis distintivos daquela contorna, formando parte da vida cotiá das aldeas. Cada un era capaz de distinguir o son das súas vacas nun tempo en que había case tantas vacas como persoas na parroquia.

Fiando co fuso

Fusos, lá e novelos de lá

Novelos de lá

Como bo afeccionado á caza, Severino aproveitaba cada oportunidade para gozar do seu pasatempo, de forma que cando tocaba levar as vacas a Peizás ou outra zona próxima a unha foresta e non era época de veda, adoitaba levar a escopeta colgada ao ombreiro e a canana dos cartuchos atada á cintura. A tapada onde ían pacer as vacas era completamente pechada con paredes de pedra, polo que unha vez dentro, non había perigo de que se escapasen a outras leiras ou se perdesen. Así pois, cando houbo chegado e acomodado as vacas e a ovella na leira e pechado convenientemente o portelo para que non escapasen, foi percorrer o monte á procura dalgún coello.

O día era bo para andar pola foresta, corría unha lixeira brisa do norte e non se suaba a pesar do esforzo. Despois dunha batida á procura dunha peza sen atopar nada, xa pensou que non ía ser un bo día de caza e tería que tornar cunha man chea de nada e outra cousa de ningunha. Dera unha gran volta dun par de horas e cando xa ía retornar a recoller as súas vacas, pasou máis abaixo preto do río onde o viu a un veciño, ou Pezperello, que o chamou e dixo:

O lobo

-¡¡Oh Severino!!, tes as vacas e a ovella no monte? Ten coidado que anda un lobo grande por aí. Vino fai un intre e tíveno que espantar para que non me atacase as ovellas.

Preocupado polo aviso, acelerou o paso para volver á súa tapada e vixiar o seu gando ou levaría unha rifa en casa se perdía a ovella morta polo lobo. Ao chegar preto da súa leira foi con cautela para ver o gando e alí estaba un gran lobo dándose o festín coa súa ovella, xa morta e destripada. Talvez axudado pola dirección do vento que sopraba en contra da súa posición, o lobo non uliu a súa presenza e continuou o seu festín. Como bo cazador non se precipitou, xa que o mal xa estaba feito, foi rodeando a leira para achegarse o máis posible á fera sen ser advertido. Con moito coidado foi gañando unha posición favorable, e cando xa o tivo a tiro, apuntou con coidado, contivo a respiración e apertou o gatillo. O certeiro disparo impactou na parte traseira do lobo, que saíu correndo como puido deixando un rastro de sangue que foi fácil seguir ata que finalmente caeu morto xa desangrado nunha paraxe coñecida como “As Cantareiras”.

Canana con cartuchos

Escopeta de caza

Era realmente un lobo considerablemente grande, dunha envergadura moi superior ao que se tiña visto antes pola comarca. Debía medir máis de metro e medio de cabeza a punta do rabo e non pesaría menos de oitenta quilos. Severino mirou con satisfacción e orgullo o gran animal inmóbil e aínda quente. Tentou collelo, pero de seguida decatouse que el só non podería transportalo, polo que o deixou alí e foi en busca de axuda para levalo ao pobo.

A presa causou notable expectación en toda a parroquia, de xeito que quedou exposto nun muro que había en Requeixo en fronte á tenda de Pepe. Alí estivo durante case unha semana para que todos o puidesen ver e comentar a historia, felicitando ao heroe de tan extraordinaria aventura.  Este feito tivo repercusión, dado o tamaño da fera, ata o punto de que a noticia merecese ser publicada no diario A Rexión de Ourense.

Alfombra feita coa pel do lobo

Terminada a exposición pública da fera, levouna a un taxidermista que desposuíu ao animal da súa pel, converténdoa nunha extraordinaria alfombra, que estendida no chan conservaba o seu rabo, as garras das patas e a cabeza. Recordo vela no chan en casa dos meus tíos durante moitos anos, causando admiración polo seu considerable tamaño e a tonalidade grisalla e branca do pelo, sempre brillante.

Vacas e ovella pacendo no lameiro

Esta pel xa non existe hoxe en día. Lamentablemente un accidente doméstico privounos da súa pervivencia e da mostra viva dun feito tan singular. A miña avoa, xa con moitos anos e coas súas facultades mermadas, nun descoido queimouna cun braseiro, arruinándoa e obrigando a desfacerse dela.

Naqueles tempos era tal a proximidade da fera ao home que, en épocas de fame, o lobo arriscábase a chegar ata as aldeas, dándose o caso de atacar a un neno e con el nos seus fauces saír correndo sen conseguir que o soltase a pesar dos berros e a persecución da xente. Nalgúns momentos de fame as feras asumen máis risco achegándose ás poboacións e atacando presas máis grandes como becerros, mulas, burros ou mesmo ao home.

O lobo estivo sempre presente na tradición rural galega. Nas frías e chuviosas noites invernais, ao redor do lume contáronse moitas historias de bruxas e de lobos. Historias ás veces baseadas en feitos reais, transformadas e esaxeradas a través da transmisión oral, e outras moitas veces pura fantasía que traducía medos colectivos ao descoñecido. Unha das fantasías máis recorrentes era a relativa aos lobishomes.  O home lobo chegaba a esta situación por capricho da natureza, por un feitizo dunha bruxa ou por convivencia cos lobos desde a infancia. Existía a crenza de que un matrimonio que tivese sete fillos homes, sen ningunha femia no medio, o último fillo estaría marcado por un feitizo que o converterá en home lobo. Este fuxirá á foresta onde permanecerá por sete anos, atacando a outros homes, guiado só polo instinto animal, non podendo ser ferido nin capturado durante este período.

O lobishome

Un claro exemplo destas historias é o relato curto, escrito en galego, “Ou lobo dá xente”, do escritor Vicente Risco, publicado en 1925 na revista editorial Lar, e que quen teña interese pode ler na seguinte ligazón:

http://www.edu.xunta.gal/centros/ceiprosaliacorunha/system/files/o%20LOBO%20DÁ%20XENTE.pdf

Tamén esta temática foi levada ao cinema na película “Romasanta, la caza de la bestia” do director Paco Plaza, no ano 2004, baseada en feitos reais atribuídos a Manuel Blanco Romasanta, o lobishome de Allariz.

Á vista de tantas historias terroríficas, non é de estrañar que aos nenos se lles metese medo dicíndolles que se non se portaban ben llos comería o lobo, ou llos levaría o home do saco.

Dada a forzada convivencia entre o home e o lobo, este estivo presente na cultura popular galega a través de numerosos ditos, refráns ou proverbios. Reproduzo a continuación só uns exemplos destes ditos relacionados cos lobos:

Come o lobo de toda a carne, menos a súa que a lambe.

En terra de lobos ouvear coma todos.

Miña sogra morreu onte,
Diola leve ó ceo dos lobos;
deixoume unha manta vella
toda chea de piollos.

O raposo

Outra das alimañas das que se tiña que protexer o campesiño era o raposo. Animal pequeno, pero astuto, co seu vistoso rabo, longo, peludo e fermoso, que cando a fame aburábao buscaba as súas presas nos galiñeiros das aldeas.

Para espantar ao raposo grítaselle: ¡¡Ah Perico!!  ¡¡Ah Perico!!, e aos cans para que persigan á raposa: ¡¡Arrapa raposa!!

¡Arrapa, raposa, 
i avanta no toxo!
e deixa a galiña
da miña veciña,
que ten dous pitiños
que quedan orfiños.
¡Arrapa i arrapa,
que a dona te atrapa
e bótache os cás
correndo detrás!. 

É curioso o nome  que se dá ao pan mollado en viño tinto e asperxido con azucre, que se chama “Sopas de raposo canso”, ou tamén “Sopas de forza”.

O raposo está presente na cultura popular galega en numerosos refráns, ditos e proverbios. Só a título de exemplo transcribo os seguintes:

O home, cando pretende
faise doce e garimoso;
non fagas caso, meniña,
sonche as mañas do raposo.

O raposo

A muller e o raposo, se perden a mañán, perden o día todo.

Miña nai de pequeniña
mandoume coas ovellas,
o volpe comeume un año
aquí lle trago as orellas.

Durme, meu meniño,
que vén o raposo
e vaite levar
se te pós fastidioso.

Na mesma liña de amedrentar aos nenos fálase do Zorromeco, unha figura de lenda popular:

Eí vén o zorromeco, Eí ven o zorro, eí vén o meco.

Pitas no galliñeiro

Outro dos perigos para os galiñeiros é a gonicela ou donicela, traducida ao castelán como "comadreja". É un pequeno mamífero, cun tamaño entre 15 e 25 cms., de corpo alongado, con curtas patas provistas de garras sumamente afiadas, cunha pequena cabeza non máis ancha que o propio pescozo, sendo o rabo tamén curto. Debido ao seu pequeno tamaño, á súa extrema flexibilidade, unido ás súas afiadas garras, pode entrar por ocos insospeitadamente pequenos, ou escavar por baixo dos aramados dos galiñeiros e conseguir entrar para atacar ás galiñas.

A Gonicelo o donicela

A cultura popular atribúelle un carácter velenoso, que foi recollido repetidamente por numerosos ditos:

Se te morde a donicela,
busca viño e busca vela,
que mañán che darán terra.

Se te morde a donicela, busca camisa pra terra.